بورس محصولات کشاورزی : بارقه امیدی برای مدیریت بازار محصول

این روزها اخباری در خصوص بورسی شدن محصولات کشاورزی می شنویم که حضور کالاهای بیشتر بخش کشاورزی را در بورس کالا به نمایش می­گذارد ، از زعفران طلای سرخ گرفته تا زیره . به نظر می رسد سیاستگذاران همت گمارده و  بخش کشاورزی را چهره بورسی بیشتری بخشیده اند . حالا این سوال پیش می آید که  بورسی شدن محصولات کشاورزی چه منافعی دارد از منظر تولید کننده ، فروشندگان و تجار و مصرف کننده ؟ بسیاری از کسب و کارهای اقتصادی حول و حوش تولید، فرآوری و بسته بندی، بازاریابی و فروش و تجارت محصولات کشاورزی شکل گرفته و ضمن ایجاد و خلق ارزش ، ایجاد درآمد و شغل برای بخشی از نیروی کار جامعه را فراهم نموده است . این رویکرد بخش کشاورزی یعنی فراهم سازی امکانات برای حضور محصولات کشاورزی در بورس نیازمند تحلیل هزینه- فایده اقتصادی، اجتماعی و توسعه ای در کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت است که طبیعتا زمانی این رویکرد همراه و پشتیبان توسعه پایدار بخش کشاورزی و روستایی است که با تحقیق علمی موانع و مشکلات موجود و پیش رو (آینده نگری ) شناسایی و سپس راهکارهای بورسی مناسب و کارآمد برای هر محصول تدوین و عملیاتی شود.

اما اینکه بورس کالا چیست و چه مزایایی بر آن مترتب است نقطه آغازین تحلیل اقتصادی، اجتماعی و توسعه ای است، به عبارت دیگر به تصویر کشیدن اینکه قرار است با بورس کالایی محصولات کشاورزی به کجا برسیم و نقطه عزیمت ما از وضعیت موجود به کجاست و در این مسیر راه و چشم انداز به چه نیاز داریم ؟ چه باید کرد ؟

بورس کالا ، بازار متشکل و منسجمی است که تعداد زیادی از عرضه‌کنندگان، کالای خود را عرضه و کالای مربوطه پس از بررسی‌های کارشناسی و قیمت‌گذاری توسط کارشناسان آن بازار، به خریداران عرضه می‌شود. در این بورس‌ها، معمولاً کالاهای خام و فرآوری‌نشده مانند فلزات، پنبه، گندم، برنج داد و ستد می‌شوند. مهمترین اهداف تاسیس بورس کالا ایجاد بازاری قانونمند، شفاف سازی معاملات و قیمتها ، حذف واسطه گریهای غیرضروری و مبادله آزاد کالا بین عرضه کنندگان و تقاضا کنندگان است. حضور مستمر نهادهای نظارتی ، تولیدکنندگان، مصرف‌ کنندگان و تجار به همراه حضور کارشناسان و ناظران ، بازاری شفاف و عاری از خلل در روند عرضه و تحویل کالا را نوید می دهد. در واقع خریداران و فروشندگان در بورس کالا با خیالی آسوده ازخرید و فروش خود ، از مزایای مترتب بر قوانین و مقررات حاکم بر بورس برخوردار می‌شوند. مهمترین  مزایای ساختای بورس کالا عبارتست از :

  1. معاملات در بورس کالا،متشکل و سازمان یافته، قانونمند ،قابل نظارت ، شفاف، عادلانه، رقابتی وکم هزینه است.
  2. در بورس کالا، امکان پوشش ، توزیع و انتقال ریسک وجود دارد.
  3. در بورس کالا، کیفیت و کمیت کالا و مبلغ معامله و مدت تضمین شده است.
  4. کشف قیمت در بورس کالا از طریق حراج حضوری و بصورت شفاف صورت گرفته و با حذف رانت باعث فسادزایی از بازار معاملات می گردد.
  5. پذیرش کالا جهت فروش در بورس کالا منوط به داشتن استانداردهای اجباری برای آن کالا می باشد و از این راه کیفیت کالا در بورس تضمین می گردد.
  6. در بورس کالا، مبداء کالا مشخص و تضمین شده است.
  7. در مقایسه با تشریفات مناقضات و مزایدات سرعت انجام معاملات در بورس کالا بسیار بالاتر بوده و جریان معاملات از امنیت کامل برخوردار است.
  8. درصورت بروز اختلاف میان طرفین معامله ،بورس کالا دارای مراجع اختصاصی بررسی و رسیدگی به دعاوی بوده و سرعت رسیدگی به دعاوی مطرح شده در مقایسه با دادگاه های عادی بالاتر است.
  9. با استفاده از ابزارهای مالی مانند قراردادهای سلف و سلف استاندارد و ساز و کار اوراق بهادار مبتنی بر کالا، امکان تأمین مالی بنگاه ها از این طریق وجود دارد.
  • حذف بخشی از هزینه های مرتبط با فروش و بازاریابی با توجه به وجود بازار مستقیم و بدون واسطه در بورس کالا
  • وجود شفافیت در معاملات بورس کالا و حذف هر گونه عاملی که در حوزه فروش ، منجر به ایجاد رانت خواهد شد.

به عبارت دیگر راه اندازی بورس‌های کالایی و به دنبال آن، استفاده از ابزارهای مشتقه به ایجاد یک نظام سازمان یافته داد و ستد و توزیع کالاها در کشور های مختلف منجر شده و راه ورود به بازارهای جهانی را برای کشورها تسهیل نموده است .  در این میان قراردادهای مشتقه (Derivatives) به نوعی از قراردادهای مالی اطلاق می‌‌‌‌شود که ارزش خود را از کالای فیزیکی (دارایی پایه) می‌‌‌‌گیرند. دارایی پایه می‌‌‌‌تواند به شکل سهام، کالا، نرخ‌های بهره، صنعت ساخت و ساز یا هر نوع دارایی دیگر باشد. امروزه اوراق مشتقه در قالب چهار نوع قرارداد مشتقه اصلی مورد معامله قرار می‌‌‌‌گیرند، که عبارتند از‌:  قراردادهای آتی (Futures) ؛  قراردادهای سلف (Forwards) ؛  قراردادهای اختیار معامله (Options)؛  قراردادهای معاوضه (Swaps).

در ایران ، نیاز به ایجاد بازاری متشکل و سازمان یافته برای تقابل آزاد عرضه و تقاضا و دستیابی به اثرات مثبت این مهم در اقتصاد تولید و مصرف، دولت و مجلس شورای اسلامی را بر آن داشت تا بستر قانونی لازم جهت تاسیس و راه اندازی بورسهای کالایی  را در ایران فراهم سازند. در این راستا با تصویب بند (ج) ماده ۹۵ ، قانون برنامه  سوم و بند (الف) قانون برنامه چهارم ، شورای عالی بورس موظف به تشکیل و گسترش بورسهای  کالایی  در ایران گردید.در پی این امر، سازمان کارگزاران بورس فلزات تهران در شهریور ماه سال۸۲ به عنوان اولین بورس کالای کشور فعالیت خود را آغاز کرد و پس از آن نیز سازمان کارگزاران بورس کالای کشاورزی در شهریور ماه سال ۸۳ شروع به فعالیت نمود. معامله کالا در بورس ایران مزایای دارد که از جمله می توان به معافیت و تخفیف مالیاتی اشاره نمود. بر اساس ماده(۱۸) قانون توسعه ابزارها و نهادهای مالی جدید،دولت مکلف است کالای پذیرفته شده در بورس را از نظام قیمت گذاری خارج نماید. در حال حاضر جمع کل محصولات کشاورزی پذیرش شده در بورس کالا در ایران شامل ۲۱  زیرگروه اصلی است که از جمله می توان به  کنجاله و تفاله و کنسانتره ها، ذرت، شکر ، برنج ، روغن، مرغ منجمد ، زعفران ، زیره  اشاره نمود . فرآیند کار به گونه ای است، کشاورزانی که مایل هستند محصول خود را در قالب اوراق گواهی سپرده کالایی مورد معامله قرار دهند می توانند به انبارهایی که در سایت بورس کالای ایران معرفی شده است مراجعه کنند و محصول خود را به این انبارها بسپارند و قبض انبار یا گواهی سپرده آن را دریافت کنند. برای محصولات کشاورزی در بورس کالا، گواهی سپرده و قراردادهای آتی تعریف شده است . قرارداد آتی  قراردادی است که  فروشنده براساس آن متعهد می‌شود در سررسید معین، مقدار معینی از کالای مشخص را به قیمتی که الان تعیین می‌کنند بفروشد و در مقابل طرف دیگر قرارداد متعهد می‌شود آن کالا را با آن مشخصات خریداری کند و برای جلوگیری از امتناع طرفین از انجام قرارداد، طرفین به صورت شرط ضمن عقد متعهد می‌شوند مبلغی را به ‌عنوان وجه تضمین نزد اتاق پایاپای بگذارند و متعهد می‌شوند متناسب با تغییرات قیمت آتی، وجه تضمین را تعدیل کنند و اتاق پایاپای از طرف آنان وکالت دارد متناسب با تغییرات، بخشی از وجه تضمین هر یک از طرفین را به عنوان اباحه تصرف در اختیار دیگری قرار دهد و او حق استفاده از آن را خواهد داشت تا در سررسید با هم تسویه کنند. بر اساس مصوبه شورای عالی بورس و اوراق بهادار گواهی سپرده کالایی اوراق بهاداری است که مؤید مالکیت دارنده آن بر مقدار معینی کالا است و پشتوانه آن قبض انبار استانداردی است که توسط انبارهای مورد تایید بورس صادر می‌گردد. در این روش، دارندگان محصول ، با استاندارد خاصی که بورس اعلام می کند، می توانند با اخذ کد بورس اوراق بهادار (سهام)، محصول خود را به انبار پذیرش شده نزد بورس، بسپارند و در قبال آن، قبض انباری (گواهی سپرده ای) دریافت نمایندکه با مراجعه به کارگزاری های بورس و تکمیل فرم درخواست فروش، آن را از طریق بورس به فروش برسانند و یا آن را تا مدت معینی در انبار نگهداری نمایند.  پذیرش، سنجش کیفیت و نگهداری محصول در انبار هزینه مشخصی دارد که از طریق بورس و انبار اعلام می شود. کسانی که می خواهند از طریق گواهی سپرده،محصول مورد نظر را خریداری کنند، می توانند با دریافت کد بورس (اوراق بهادار) از طریق مراجعه به کارگزاری ها، و پس از واریز وجه مقداری که قصد خرید آن را دارند، با تکمیل فرم درخواست خرید نسبت به خرید محصول مورد نظر خود از انبار اقدام نمایند، و یا حداکثر تا زمان سررسید نگهداری کالا در انبار، با پرداخت هزینه انبارداری، کالای خود را در  انبار نگهداری نمایند. سررسید انبار در نماد و در اطلاعیه انبار ذکر می شود.            کلیه اطلاعات مربوط به کالاها، انبارها، معاملات، هزینه ها (انبار و کارمزد معاملات) و کارگزاران معاملات گواهی سپرده از طریق سایت اینترنتی بورس کالای ایران اعلام می شود.

مهمترین مزایای گواهی سپرده کالایی عبارتند از :عدم نیاز به تحویل فیزیکی، جابجایی، تحمل هزینه و افت مربوطه در هر بار خرید؛  نگهداری کالا در شرایط استاندارد ، امکان خرید و فروش مستمر و متعدد بدون جابجایی؛ ایجاد اطمینان در خریدار و فروشنده نسبت به کیفیت کالای خریداری شده و مسئولیت انبار پذیرش شده نزد بورس نسبت به کیفیت و کمیت کالای خریداری شده؛ امکان فروش محصول به قیمت واقعی به ویژه با افزایش حجم معاملات و تعداد فعالان بازار در بورس کالا؛استانداردسازی محصول قابل پذیرش در انبار و افزایش تعهد به استاندارد کالا بین خریداران و فروشندگان؛  کمک به ارتقای برند محصول  با توجه به انتشار اطلاعات قیمت ها و حجم معاملات به صورت برخط و از طریق اینترنت در سطح کشور و دنیا و امکان حضور مستقیم خریداران بین المللی در این معاملات؛ امکان تأمین مالی تولید کنندگان دارای گواهی سپرده محصولدر صورت موافقت بانک ها با توثیق گواهی سپرده با توجه به وجود بستر قانونی توثیق در دستورالعمل مربوطه در بورس کالا.

با توجه به قوانین و شرایط موجود بورس محصولات کشاورزی و ادامه حضور محصولات بیشتر در بورس کالا خصوصا محصولات صادراتی ایران همچون زعفران و زیره سبز که  در بازار جهانی جایگاه و سهم داشته به نظر می رسد نیاز به یک آسیب شناسی در خصوص بورس هر محصول و ارائه راهکار و تمهیدات لازم برای پایداری حضور و کارآمد کالا در بورس لازم و ضرروی باشد چرا که هدف از معرفی محصول در بورس دستیابی به اهدافی است که در صورت عدم تحقق آن ناکارآمدی اقدام را نشان می­دهد. برخی از محصولاتی که در بورس عرضه می شود همانند مرغ منجمد ، برنج ، خوراک دام و طیور (  کنسانتره ، جو ، ذرت و جوجه یکروزه ) حبوبات و از این قبیل در بازار با نوسانات قیمت شدید  مواجه است که با توجه به فلسفه وجودی بورس یعنی مانع شدن از نوسانات قیمت شدید  با ایجاد شفافیت و ایجاد رقابت سالم و کاهش هزینه­های  مبادلاتی، منافات دارد. اینکه چرا بورس در برخی از محصولات کشاورزی برای دستیابی به اهداف و مزایای بورس موفق عمل کرده و در برخی محصولات موفق عمل ننموده نیازمند مطالعه علمی دقیق و آسیب شناسی است تا بر اساس آن راهبردهای مشخص برای کارآمدی بیشتر هر محصل در بورس تعیین و عملیاتی شود . طبیعتا حضور کارآمد محصولات کشاورزی در بورس می تواند بر  افزایش کیفی و استاندارد محصول و بازار پسندی آن ، رقابتی کردن بازار محصول ، تامین نقدینگی برای تولید کننده ، مرجعی برای قیمت محصول ، توسعه بازارهای خارجی و افزایش سهم در بازار جهانی تاثیرگذار باشد و به مدیریت بازار محصول کمک نماید.

اما چند نکته به نظر می رسد توجه به آن در مسیر توسعه پایدار بخش کشاورزی و روستایی در بورسی کردن محصولات کشاورزی حائز اهمیت باشد :

    • الگوی تعیین بورسی شدن هر محصول کشاورزی بر اساس معیارهای اقتصادی، اجتماعی و توسعه پایدار ضرورت دارد ارائه و منتشر و درمعرض نقد سازنده محققان و اساتید مرتبط قرار گیرد تا بتوان با همفکری جمعی به یک الگوی به نسبت کاملی دست یافت .
    • برای هر محصولی که در بورس وارد می شود مشخص شود زنجیره ارزش این محصول شامل چه بازیگران و فعالانی است و تعداد آنها چند نفر هستند و  برآورد می شود چه تعداد از این فعالان توانایی و ظرفیت ورود به بورس محصول  را داشته باشند.
    • از آنجایی که بخشی از تولید کنندگان بخش کشاورزی کوچک مقیاس بوده و مقیاس تولید آنان کوچک است حضور آنان در بورس کالا و طی کردن مراحل مختلف از ثبت نام تا تحویل محصول به انبار و  فروش محصول ممکن است امکان پذیر نباشد. به نظر می رسد بر حسب مقیاس(کوچک، متوسط و بزرگ) ضرورت داشته باشد تمهیداتی برای حضور فعال و بیشتر این بازیگران در بورس در نظر گرفته شود. به عنوان مثال در بخش تولید کشاورزی ایجاد گروه­ های خانوادگی یا تشکل­هایی از این قبیل که مورد اتفاق نظر بازیگران زنجیره باشد .
    • بازیگرانی که در  زنجیره ارزش هر محصول کشاورزی هستند نیاز به آموزشهای مرتبط با بورس دارند. از این رو به نظر می­رسد رئوس آموزش­ها و بسته ­های آموزشی و مجری تعیین شده به طوری که  آموزش و ترویج بر اساس خصوصیات بازیگران زنجیره ارزش هر محصول بوده و تعیین ابزارها و فناوری آموزشی و ترویجی متناسب با بازیگران زنجیره لحاظ شود و در نهایت ارزیابی  شود .
    • به طور یقین بورس محصول کشاورزی از متغیرهای مختلفی تحت تاثیر قرار می­گیرد که ضرورت دارد در یک الگوی مفهومی برای هر محصول عوامل موثر تعیین شده،  هر عامل به چه میران تاثیر گذار بوده و جهت تاثیر گذاری کدام است و مهمترین عوامل تضعیف کننده و تهدید کننده و عوامل تقویت کننده و فرصت چه هستند و چگونه می توان عوامل تضعیف کننده و تهدید را به عامل تقویت کننده و فرصت تبدیل کرد . به عنوان نمونه نرخ ارز از جمله عواملی است که بر بازار محصول کشاورزی و رفتار بازیگران زنجیره ارزش تاثیر گذار است و چه بسا منفعت و سود حاصل از عدم پایداری به قراردادهای آتی بورس به گونه ­ای باشد که فروشنده از فروش محصول سر باز زند و نوسانات شدید و بی نظمی در بازار محصول را به دنبال داشته باشد . بنابراین لازمست برای هر محصول عوامل تاثیر گذار و کشش­ های مرتبط به آن برآورد شود و در کنار سایر عوامل به صورت سیستمی راهبرد مشخص برای حضور در بورس با حداکثر کار آمدی تهیه شود .
    • نکته مهم دیگر موضوع اثر سنجی و ارزیابی است. لازمه اتخاذ هر سیاست و تصمیم­سازی مطالعه و تحقیق علمی است تا براساس آن بتوان با چشم مسلح به علم از بروز بسیاری از خطاها و اشتباهات جلوگیری نمود و پس از عملیاتی سازی تصمیم نیز لازم است به منظور قرار گرفتن در مسیر درست و صحیح ارزیابی و اثر سنجی نمود که آیا  اقداماتی که انجام گرفته به اهداف مورد نظر دست یافته است یا نه؟ تا بتوان در زمان مناسب انحراف از اهداف شناسایی و برای آن چاره اندیشی شود . اینکه ورود هر محصول کشاورزی به بورس ما را به کدام هدف رسانده و به چه میزان؟ برای تولید کننده بخش کشاورزی ؟برای فرآوری کننده؟ برای تاجر؟ برای مصرف کننده و … تمامی بازیگران زنجیره ارزش چه منافعی داشته و در این میان چه بازیگرانی منتفع شده یا چه بازیگرانی متضرر شده یا نفعی و ضرری نداشته اند . در زنجیره ارزش منطقی است  تمامی بازیگرانی از سیاست و تصمیم گرفته شده نفع برده تا به تعامل و همکاری بیشتر با هم به کارآمدی سیاست کمک نمایند به عبارتی بازی برد بردی باشد. از این رو لازمست موسسات تحقیقاتی تخصصی و دانشگاه ها به این موضوع وارد شده و اثرسنجی و ارزیابی را به دقت مورد انجام قرار داده و نتایج آن  را به  تصمیم سازان وسیاستگذاران برای اقدامات بعدی ارائه دهند . اقتصاد دانش بنیان بر پایه تحقیق و مطالعه مستمر و روزآمد ، علمی و هدفمند است که در هر موضوعی از جمله بورس محصولات کشاورزی به شدت نیازمند پیاده سازی است چرا که  ذینفعان بیشماری داشته و  از طرف دیگر بر شاخص های توسعه پایدرا موثر است .
  •  بخشی از مطلب در روزنامه تعادل ۲۰ تیرماه ۱۳۹۸ منتشر شده است .

http://www.taadolnewspaper.ir/بخش-بورس-فرابورس-۵۳/۱۴۸۳۱۶-زیره-به-انزلی-می-برند

نوشتن نظر

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *