نقش سرمایه اجتماعی در مدیریت آب

در ادبیات توسعه پایدار، برای دستیابی به اهداف آن وجود و به کارگیری انواع سرمایه ضرورت دارد. تعریف بوردیو از سرمایه وسیع تر از معنای پولی سرمایه در اقتصاد است، سرمایه یک منبع عام است که می تواند شکل پولی و غیرپولی و همچنین ملموس و غیرملموس به خود گیرد (Anheier et al, 1995). بنابراین، به نظر بوردیو، سرمایه هر منبعی است که در عرصه خاصی اثر بگذارد و به فرد امکان دهد که سود خاصی را از طریق مشارکت در رقابت بر سر آن به دست آورد (Stone, 1998). سرمایه انواع مختلف دارد.معمولا اقسام سرمایه را به سرمایه فیزیکی، انسانی، فرهنگی و اجتماعی تقسیم می کنند. که هر یک شامل دسته ای انواع سرمایه می شود. بعنوان نمونه سرمایه فیزیکی شامل ثروت، درآمد، ماشین آلات، املاک می¬شود .سرمایه انسانی دربرگیرنده میزان دانش و تحصیلات، تخصص و مهارت، هوش، معلومات است.سرمایه فرهنگی به انضباط شخصی، پرکاری، نگاه آینده نگر، توجه و تاکید بر علم و تحصیلات بالا گفته می شود.
و نهایتا سرمایه اجتماعی که شکلی از همبستگی جامعه است که در آن گروه های مردم با حضور خویش در پروژه های اجتماعی در عین حال نفع فردی خود را نیز دنبال می کنند به اهداف توسعه¬ای نیز کمک می کنند ( احمد امانی و همکاران. ۱۳۹۱). از نظر بوردیو ، سرمایه اقتصادی به درآمد پولی و همچنین سایر منابع و دارایی های مالی گفته می شود و تظاهر نهادینه اش را در حقوق مالکیت می یابد. سرمایه اقتصادی بواسطه ی خصلت اش در دنیای امروز به مثابه پول و اشیاء مادی است که در مقابل تولید کالا و خدمات به کار می رود (بوردیو،۱۳۸۴؛۱۳۷). ازطرف دیگر بوردیو سرمایه اجتماعی را چنین تعریف می نماید: “سرمایه اجتماعی عبارت است از مجموع منابع فیزیکی یا غیر فیزیکی در دسترس فرد یا گروهی که دارای شبکه نسبتاً بادوامی از ارتباطات نهادینه شده با آشنایی های دو جانبه و محترم هستند”(فیلد، ۱۳۸۵؛۲۳-۲۴).
در ادبیات توسعه نگاهی به ادبیات موضوع توسعه پایدار می کنیم همواره عوامل مختلفی را برمی شمرند تا مسیر و بستر مناسب برای حضور و عینیت یافتن شاخص های توسعه پایدار مهیا شود که حضور و عینیت بخشیدن انواع سرمایه و از جمله سرمایه اجتماعی ،ضرورت می یابد . در این میان سرمایه اجتماعی شالوده و اساس کارگروهی و جمعی و داوطلبانه هست .سرمایه اجتماعی عنصری مطلوب برای همکاری های گروهی است. هر چه میزان آن بیشتر باشد، گروه در راه دستیابی به اهداف خود هزینه های کمتری را می پردازد. اگر در گروهی به سبب نبود ویژگی هایی همچون اعتماد و هنجارهای مشوق مشارکت، سرمایه اجتماعی به اندازه کافی فراهم نباشد، هزینه همکاریها افزایش خواهد یافت. در مقابل وجود سرمایه اجتماعی به میزان کافی و مناسب در یک جامعه، سبب برقراری انسجام و یکپارچگی اجتماعی و اعتماد متقابل می شود و هزینه همکاریهای گروهی کاهش می یابد و نتیجه عملکرد گروه و جامعه بهبود می یابد ( کلمن، ۱۳۷۷: ۴۶۲). سرمایه اجتماعی را می توان مجموعه ارزشها، اعتقادات، طرز تلقی ها، رفتار و هنجارهای اجتماعی اشاره دارد. تفاوت سرمایه اجتماعی با دیگر سرمایه ها مانند سرمایه مادی و سرمایه فیزیکی، در این است که این شکل از سرمایه، حاصل روابط و تعاملات اجتماعی مبتنی بر اعتماد و مشارکت اعضای گروه های اجتماعی است و به شکل عینی و فیزیکی وجود ندارد. تفاوت دیگر اینکه سرمایه اجتماعی هر چه بیشتر مصرف شود افزایش خواهد یافت و درصورت عدم مصرف رو به کاهش و نابودی خواهد گذاشت. وقتی پیرامون خود را نظاره کنیم متاسفانه به سرعت افول سرمایه اجتماعی را در کشور ملاحظه کرده که نگران کننده است . مثالهای زیادی برای این موضوع می توان ارائه نمود . عدم وفای به عهد که باعث بی اعتمادی درتمامی حوزه ها ی فعالیتی شده است . مثل چک های برگشتی که ورشکستگی را به دنبال دارد و تضعیف پایه های اقتصادی و رفاهی جامعه را به دنبال دارد . یا دروغ و فساد در سطح کلان جامعه که موجب عدم اعتماد واز هم گسیختگی اعتماد در جامعه شده است . سرمایه اجتماعی بازیگر اصلی در تصمیم‌گیری‌ها و اقدامات مردم است که به خوبی مورد توجه سیاستگذاران و برنامه ریزان کشور نبوده است. با در نظر گرفتن سرمایه اجتماعی می‌توان تحلیل‌ها و تصمیم‌های درست‌تر و قرین به واقع‌تری اتخاذ کردو کارآیی سیاست‌ها و برنامه‌های اقتصادی را افزایش داد و از صرف هزینه اضافی و بی‌مورد اجتناب کرد. برای همین است که امروزه سرمایه اجتماعی یکی از عوامل اصلی در توسعه پایدار کشورها می باشــد. مشکلات زیست محیطی و منابع پایه موجود، ناشی از مشکلات عمل جمعی همه مردم هستند و از این منظر، برای حفاظت از محیط زیست و منابع پایه و منابع طبیعی نیاز به‎اقدام جمعی است. استیل (۲۰۰۸) معتقد است که سرمایه اجتماعی، چارچوبی را برای درک وضعیت رفتار زیست محیطی فراهم می¬کند و علاوه بر آن سرمایه اجتماعی، تعامل افراد و گروه‌های مختلف را در شناسایی منافع زیست محیطی فراهم می¬کنند، هزینه¬های اقدامات جمعی را کاهش می¬دهد، همکاری متقابل سودمند و هماهنگ را تسهیل می¬کند و هنجارها را تجویز نموده و فرد را وادار به‎چشم پوشی از منافع شخصی می¬کند و عمل وی را در جهت منافع جمعی قرار می¬دهد(صالحی و دیگران ،۱۳۹۱). با توجه به ادبیات موضوع ،به نظر می¬رسد سرمایه اجتماعی بر پایه مفاهیم آن یعنی شبکه¬سازی ، اعتمادساز ی و هنجار سازی بتواند بر رفتار محیط زیستی و حفاظت و صیانت از منابع پایه و طبیعی جامعه تاثیرگذار باشد.
در مساله آب که در حال حاضر چالش جهانی است و در روز جهانی آب سال ۲۰۱۸ پیش¬بینی شده که تا سال۲۰۵۰ اگر کاری برای مساله آب انجام نشود حدود ۵ میلیارد نفر در مناطق مختلف جهان دسترسی به آبشان اندک می¬شود و از این رو باید کاری کرد و « ما نیاز به راه حل های جدید در مدیریت منابع آب داریم تا بتوانیم چالش های ناشی از امنیت آب بدلیل رشد جمعیت و تغییرات اقلیمی را مدیریت کنیم» .به نظر می رسد توجه به سرمایه اجتماعی و کاربرد آن در مدیریت منابع آبی می تواند یکی از این راهکارها باشد . شواهد تجربی نشان می¬دهد که توجه به سرمایه اجتماعی و ارتقای آن در مساله آب می تواند پیامدهای مطلوبی داشته باشد . به عنوان نمونه در تحقیقی گزارش شده است که در نپال سیستم آبرسانی تحت مدیریت مردم در نگهداری و حفاظت از آب و تضمین افزایش بهره¬روی آب در بخش کشاورزی دارای عملکرد بهتری از سیستم تحت مدیریت دولت داشته است(Lam ,1998). نمونه دیگر پروژه سوم آبیاری مکزیک است که در این پروژه کشاورزان عضو گروه¬های آبیاری محلی بوده و توانسته¬¬اند به طور میانگین سه برابر افزایش در درآمد مزرعه ایجاد کنند( (Cernea,1987. در سریلانکا، یکی از کارآمد ترین سیستم¬های مدیریت مردمی آب در خصوص برنج وجود دارد که توانسته است تولید برنج را در هر واحد آبیاری در حدود ۳۰۰ درصد افزایش دهد .جالب توجه است که حداقل در حدود دو سوم این افزایش ناشی از ایجاد نقش های جدید و روابط اجتماعی و نیز فعال کردن هنجارها و نگرش های خاص در میان کشاورزان و ذینفعان است (Uphoff ,1998).
در مدیریت مساله آب بویژه در بخش مصرف لازمست دیدگاه های مردم را تغییر داد و ریشه های باورها و انگیزه های مردم و همچنین عوامل موثر بر این باورها را تغییر و تحول داد. از طریق مولفه های سرمایه اجتمای می توان رویکرد اندیشه ای مصرف کننده و تقاضای آب را که متجلی در رفتار مصرفی و مطلوبیت آنان می شود را تحت تاثیر قرار داد . اهمیت توجه به سرمایه اجتماعی در مدیریت بهینه آب باعث شده که رویکرد مدیریتی دولتی جای خود را به رویکرد تصدی گری آب بدهد . تصدی گری آب به مجموعه ای از سیستم های سیاسی ، اجتماعی ، اقتصادی و اداری که به منظور توسعه و مدیریت آب و ارائه خدمات آب در سطوح مختلف جامعه ایجاد می شوند ، اطلاق می شود.در تحقیقات مختلفی نقش شبکه های اجتماعی و تحلیل روابط بین ذینفعان در تصدی گری آب و مدیریتی مشارکتی آب مورد ارزیابی قرار گرفته که نشان دهنده اهمیت آن در مدیریت بهینه آب است .(خطیری و دیگران ، ۱۳۹۴) .
با توجه به اهمیت موضوع و مساله آب در کشور به نظر می رسد برگشت به سرمایه اجتماعی و تقویت آن تنها رویکرد موثر برای مدیریت بهینه آب در کشور است که کمترین هزینه با کارایی بالا را به دنبال دارد .

ماهنامه اقتصادی:آینده نگر