رد پای برنج در تولید گاز‌های گلخانه‌ای

یکی دیگر از فعالیت‌های بخش کشاورزی که گازهای گلخانه‌ای ایجاد می‌کند، کشت برنج است. برنج از خانواده گندمیان و یکی از غلات اساسی مورد مصرف انسان است. در بین غلات موجود در دنیا، برنج تنها غله‌ای است که به‌عنوان غذای انسان تولید می‌شود. به همین دلیل سازمان خواربار جهانی بنا به اهمیت برنج، سال٢٠٠۴ را سال برنج نامگذاری کرد تا به اهمیت این محصول درسبد تغذیه‌ای خانوار اشاره کند. مطابق آمار فائو سطح زیرکشت برنج از ١۵٢میلیون‌هکتار در سال٢٠٠١ به ١۶٣میلیون‌هکتار در سال٢٠١٢ بالغ شده که طی این دوره سالانه حدود ٠/۶درصد افزایش یافته است. از سوی دیگر آمار تولید هم حاکی از افزایش میزان تولید برنج جهان از رقم ۵٩٨تن در سال٢٠٠١ به رقم ٧٢٠میلیون‌تن در سال٢٠١٢ است که سالانه حدود ١/٧درصد افزایش نشان می‌دهد. یعنی هم سطح زیرکشت و هم تولید در طول زمان افزایش داشته است. نگاهی به آمار مصرف سرانه برنج در جهان نشان می‌دهد؛ مصرف سرانه برنج از رقم ۵٢/٨کیلوگرم در سال٢٠٠١ به رقم ۵۴کیلوگرم در سال٢٠١٢ بالغ شده که سالانه حدود ٠/٢درصد افزایش داشته است. مشاهده آمار مصرف برنج نشان از اهمیت این ماده غذایی در سبد خانوار است. به عبارتی ارقام حاکی از آن است که برای تغذیه انسانی رشد تولید برنج لازم است اما از سوی دیگر کشت برنج خود موجب تولید و انتشار گازهای گلخانه‌ای می‌شود. شالیزارهای برنج یکی از منابع بزرگ تولید متان محسوب می‌شوند. برنج در آب است و باعث می‌شود در بلندمدت میزان اکسیژن در خاک کاهش یافته و فرآیند گردشی اکسیژن کاسته شود و موجب فساد مواد آلی در طول فصول مرطوب در درون خاک شود؛ در نتیجه گیاه برنج قادر نخواهد بود که کربن را در شرایط بدون‌هوازی نگهداری کند. متان به‌وسیله باکتری‌های متانوژنیک و از تجزیه بی‌هوازی شلتوک‌های برنج شناور در آب تولید می‌شود. این گاز پس از تولید به‌صورت حباب‌هایی از درون آب بالا می‌آید و در هوا پراکنده می‌شود. لازم به ذکر است در بین گیاهان هم‌خانواده برنج تنها شلتوک برنج است که توانایی انجام چنین فرآیندی را دارد که آن هم به‌دلیل شرایط خاص زراعی آن است. ارقام منتشر شده توسط فائو نشان می‌دهد در سال٢٠١١ مجموع تولید گازهای گلخانه‌ای حاصل از کشت برنج برابر ۵٢٢تن معادل دی‌اکسیدکربن بوده که در این سال حدود ١٠درصد از کل تولید گازهای گلخانه‌ای از کشاورزی همان سال را به خود اختصاص داده است. این رقم حاکی از سهم بالای کشت برنج در تولید گاز گلخانه‌ای بخش کشاورزی است. نکته دیگر آمار منتشر شده این است که ٩۵درصد گاز گلخانه‌ای حاصل از کشت برنج در این سال متعلق به کشورهای غیرمتعهد در ضمیمه I است. در طول دوره ٢٠١١-٢٠٠١، انتشار گاز گلخانه‌ای حاصل از کشت برنج در جهان سالانه هشت‌‌درصد افزایش یافته است یعنی از ۴٨٣ به ۵٢٢تن معادل دی‌اکسیدکربن بالغ شده است. این رشد عموما ناشی از کشورهای غیرمتعهد ضمیمه I است، به‌طوری که برای این کشورها رقم تولید گاز گلخانه‌ای کشت برنج از رقم ۴۵٩ به ۵٠٠تن طی دوره رسیده که حدود ٩درصد سالانه رشد داشته است. برای کشورهای متعهد از سال ١٩٩٠ تا ٢٠١١، تولید گازهای گلخانه‌ای کشت برنج حدود ١۵درصد کاهش یافته که در مقابل در همین دوره تولید گازهای گلخانه‌ای کشت برنج برای کشورهای غیرمتعهد ١۴درصد افزایش نشان می‌دهد. در طول دوره ٢٠٠١ تا ٢٠١١ آسیا بزرگ‌ترین تولید‌کننده گازهای گلخانه‌ای ناشی از کشت برنج با ٨٩درصد سهم و پس از آن آفریقا با پنج‌درصد، آمریکا پنج‌درصد و اروپا یک درصد سهم است. میانگین رشد سالانه انتشار گازهای گلخانه‌ای حاصل از کشت برنج طی دوره ٢٠٠١ تا ٢٠١١ برای قاره آفریقا ٣/١درصد که بیشترین نرخ رشد در تولید گازهای گلخانه‌ای کشت برنج را داشته است و بعد از آن قاره اروپا با دو درصد، قاره آسیا با ٩/٠درصد، قاره آمریکا ثابت و اقیانوسیه با منهای٣/١٨درصد است که در اقیانوسیه به‌شدت کاهش یافته است. پیش‌بینی می‌شود انتشار گازهای گلخانه‌ای ناشی از کشت برنج در سال‌های٢٠٣٠ و ٢٠۵٠ به ترتیب هفت و شش‌درصد افزایش یافته و به بیش از ۵٠٠تن معادل دی‌اکسیدکربن در سال٢٠۵٠ برسد. یعنی در طول زمان به‌دلیل افزایش کشت برنج انتظار افزایش انتشار گازهای گلخانه‌ای از این منبع است. این در شرایطی است که با افزایش جمعیت جهان، میزان تقاضا برای برنج نیز افزایش یافته و لاجرم انتشار متان هم افزایش می‌یابد. طبیعتا بدون اتخاذ اقدام‌های کارآمد، انتشار متان از شالیزارهای برنج رشد چشمگیری خواهد داشت. در این میان راهکارهای متفاوتی توسط محققان همچون بهره‌گیری از شیوه‌های مدیریتی مناسب مانند زهکشی میان فصلی، استفاده از کودهای جایگزین، کشت ارقامی از برنج که مقاومت بالاتری در برابر گرما داشته و تنظیم تاریخ کشت تا حد زیادی می‌تواند از انتشار متان به ازای هرکیلوگرم برنج جلوگیری کند.